Michał Bednarski
Katedra Epizootiologii z Kliniką Ptaków i Zwierząt Egzotycznych, Wydział Medycyny Weterynaryjnej,
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Ektopasożyty są grupą stawonogów o wyjątkowej biologii, które u zwierząt domowych znalazły idealne warunki do życia. Zwierzęta gospodarskie są utrzymywane w dużym zagęszczeniu, co ułatwia rozprzestrzenianie pasożytów.
Bydło, w przeciwieństwie do zwierząt dziko żyjących, nie jest narażone na ekstremalne warunki pogodowe, które w sposób naturalny przyczyniają się do zmniejszenia infestacji pasożytniczej.
Najważniejsze ektopasożyty
Wszy i wszoły: są jednymi z najczęstszych pasożytów bydła. Należą do rodzaju Phthiraptera a ich wielkość waha się od 2,5 do 3,0 mm. W tej grupie wyróżnia się dwa typy pasożytów: wszoły z jednym gatunkiem Bovicola bovis oraz wszy, z trzema gatunkami występującymi w Europie: Haematopinus eurysternus, Linognathus vitulii Solenopotes capillatus. Są to pasożyty specyficzne gatunkowo, które poza żywicielem giną w ciągu kilku dni. Cykl rozwojowy zachodzi na bydle: jaja, zwane gnidami, są składane na włosach. Po 1. tygodniu w przypadku wszołów i 1-2 tygodniach w przypadku wszy, wylegają się pasożyty. Po kolejnych 2-4 tygodniach osiągają dojrzałość płciową. Inwazje pasożytów nasilają się zimą. Lekami, które obecnie znajdują najszersze zastosowanie są laktony makrocykliczne (np. iwermectyna, deltametryna, eprynomektyna). Leki nie niszczą stadiów rozwojowych w jajach, z tego względu lek należy podać ponownie po upływie 2. tygodni.
Świerzbowce: U bydła występują 3 gatunki świerzbu. Chorioptes bovis (świerzbowiec pęcinowy) ma wielkość 0,3-0,5 mm i pasożytuje najczęściej w okolicy nasady ogona, w zaawansowanych przypadkach na skórze wymienia i pęcinach. Jest najmniej patogennym gatunkiem świerzbu, ale może przetrwać nawet 3 tygodnie poza żywicielem. Psoroptes bovis (świerzbowiec naskórkowy) ma wielkość 0,4,-0,8 mm i zwykle występuje na grzbiecie oraz szyi. Gatunek ten może doprowadzić do śmierci objętego chorobą cielęcia. Sarcoptes bovis (świerzbowiec drążący) jest najbardziej patogennym gatunkiem i czynnikiem zoonotycznym. Ma wielkość 0,3-0,6 mm, głównym miejscem pasożytowania jest głowa i szyja. Cykle rozwojowe wymienionych gatunków świerzbu są bardzo zbliżone i trwają 2-3 tygodnie.
Kilka mniej patogennych lub rzadziej spotykanych gatunków świerzbowców/roztoczy, to: Psorobia bos – powodujący zgrubienie i łuszczenie się skóry z nieznacznym świądem oraz dwa gatunki roztocza (świerzbu) usznego Raillietia auris i Raillietia flechtmanni. Wszystkie były stwierdzane w Europie, a roztocza uszne u bydła w Polsce udokumentowano dużymi badaniami F. Piotrowskiego i D. Dziecielskiej. (1986).
Nużyca: wywołują ją 3 gatunki z rodzaju Demodex, przy czym D. bovis jest najbardziej rozpowszechniony. Zmiany powodowane przez tego pasożyta rzadko są nasilone, a głównym problemem inwazji są wtórne nadkażenia bakteryjne. Na zakażenie bardziej wrażliwe są młode zwierzęta, typowe objawy nużycy występują pod koniec zimy i na początku wiosny.
Kleszcze: obejmują bardzo dużą liczbę gatunków występujących na całym świecie i mogą mieć negatywny wpływ na zdrowie bydła w przypadku silnych inwazji, które jednak notowane są głównie w rejonach tropikalnych i subtropikalnych. Natomiast kleszcze, co ma istotne znaczenie, są nosicielami/wektorami licznych chorób bakteryjnych, wirusowych i pasożytów. W Polsce największą rolę odgrywają dwie grupy kleszczy: Ixodes i Dermacentor. Problem inwazji kleszczy będzie narastał w kolejnych latach ze względu na ocieplanie się klimatu. Jesienią 2022 roku odnotowano dużą liczbę kleszczy Dermacentor, które na taką skalę wcześniej nie występowały.
| fot. 1. Wszoł Bovicola bovis.
|
fot. 2. Wesz Haematopinus eurysternus.
|
| fot. 3. Wesz Linognathus vituli.
|
| fot. 4. Wesz Solenopotes capillatus.
|
fot. 5. Świerzb pęcinowy Chorioptes bovis
|
| fot. 6. Świerzbowiec naskórkowy Psoroptes bovis
|
fot. 7. Świerzb drążący Sarcoptes bovis.
|
Leczenie
Najszersze zastosowanie w leczeniu oraz kontrolowaniu inwazji ektopasożytów znajdują makrocykliczne laktony. Są to substancje bardzo bezpieczne dla bydła (i większości gatunków przeżuwaczy) i pozwalają na leczenie także inwazji pasożytniczych nicieni. Warto jednak zwrócić uwagę, że warunkiem utrzymania ich wysokiej skuteczności w dalszej perspektywie czasowej, jest dokładne dawkowanie. Badania wykazały, że problem dawek podprogowych (subletalnych) dotyczy przede wszystkim kleszczy, co może przyczynić się do selekcji pasożytów opornych.
Alternatywne metody zwalczania
Obecne badania i zainteresowania naukowców ukierunkowane są na alternatywne metody zwalczania: tworzenie szczepionek, wykorzystywanie grzybów do zwalczania określonych gatunków owadów (much), czy wreszcie próby wykorzystania roślinnych (pochodzenia naturalnego) insektycydów. Warto zauważyć, że wiele typów bydła wykazuje naturalną odporność na inwazje ektopasożytów, zwłaszcza kleszczy. Wreszcie, istnieje możliwość modyfikacji genetycznych ektopasożytów tak, by ograniczyć przenoszenie przez nie określonych jednostek chorobowych lub też wprowadzania genów letalnych (badania prowadzone na małą skalę na określonych gatunkach). Występowanie ektopasożytów zależy od warunków środowiskowych i klimatycznych. Przy obecnych prognozach zmian klimatycznych przyszłość może okazać się korzystna dla tej grupy zwierząt.
Piśmiennictwo:
Divers T.J., Peek S.F. Rebhun’s Diseases of Dairy Cattle (2nd ed.), Saunders Elsevier, 2007.
Gould, F., Dhole, S., & Lloyd, A. L. (2019). Pest management by genetic addiction. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 116(13), 5849–5851. https://doi.org/10.1073/pnas.1901886116
Piotrowski F., Dziecielska D.: Roztocz uszny bydła (raillietia auris lejdy, 1872) w cykl u rocznym, Wiadomości Parazytologiczne t. 1986 32, 4 – 6.
Wall, Richard L., and David Shearer. Veterinary ectoparasites: biology, pathology and control. John Wiley & Sons, 2008.